کلیشه کهنه اروپاییان پیشرفته و دانش ستیزی مسلمانان را به چالش کشیدم، جایگاه ناصرخسروگونه میرزاصالح - دوست بلاگ

نایل گرین، استاد تاریخ دانشگاه لس آنجلس، با تکیه بر سفرنامه فارسی میرزاصالح شیرازی و طی 9 سال پژوهش در اسناد وزارت خارجه بریتانیا و آرشیو شخصی و یادداشت های روزانه سیاستمداران، دانشمندان و دانشگاهیان انگلیسی، کوشیده است تصویری جامع از سال های پرفراز و نشیب زندگی و تحصیل این ایرانیان را ارائه دهد؛ سال هایی که جین آستین، داستان نویس محبوب انگلیسی هم، مهم ترین رمان های خود را در حوالی اقامتگاه های آنان می نوشت.

امیرمهدی حقیقت که با ترجمه آثاری در حوزه رمان و داستان کوتاه از جمله جومپا لاهیری، کازوئو ایشی گورو و هاروکی موراکامی برای بزرگسالان شناخته شده، و هم در حوزه ادبیات کودک و نوجوان هم ترجمه هایی -از جمله قصه های تری جونز و جونی بی جونز- را در کارنامه خود دارد، این بار با ترجمه این اثر پژوهشی، کوشیده است تا نور تازه ای بر تاریخ قاجار و روابط ایران و اروپا در آن دوره بتاباند. چنان که در ابتدای کتاب اشاره شده، نایل گرین اجازه ترجمه عشق غریبه ها را رسما به امیرمهدی حقیقت داده است. در ادامه گفت وگوی ایبنا را با امیرمهدی حقیقت می خوانید:

آقای حقیقت در ابتدا درباره رابطه نایل گرین با اسلام و همچنین با ایران توضیح بدهید.

نایل گرین، نویسنده عشق غریبه ها، استاد تاریخ اسلام و تاریخ جنوب آسیا در دانشگاه لس آنجلس است. او به تبادلات فرهنگی میان آسیا و اروپا علاقه مند است و در این زمینه بسیار سفرها و پژوهش ها کرده است. نایل گرین در مقدمه عشق غریبه ها می نویسد: در سال های اواخر دهه 1990، من سرگرم مطالعه تاریخ اسلام در لندن بودم- لندنی که پیدا بود نقشش را به نام مهد آمیزش مسلمانان مختلف اروپایی خوب پذیرفته بود. من پس از پایان دوره دبیرستان و پیش از ورود به دانشگاه چند سالی را در خاورمیانه و به ویژه در ایران پرسه زده بودم و دوست مسلمان کم نداشتم. در مکاتباتی که طی ترجمه این کتاب با او داشتم، نایل گرین با خوشحالی از سفرهایش در دوران دانشجویی و جوانی به شهرهای مختلفی در سراسر ایران می نوشت- از یزد گرفته تا قم و شیراز و زاهدان، از شمال تا جنوب.

نگاه گرین به همزیستی میان مسلمانان و غریبه ها چگونه است؟ گرین تجربه این شش مسلمان ایرانی که برای یافتن دانش به اروپا آمده اند را به میانجی چه عناصری روایت می کند؟ آیا سفرنامه میرزاصالح اساس شکل گیری این کتاب است؟

نایل گرین با کشف سفرنامه میرزاصالح شیرازی به اروپا و به خصوص سال های اقامتش همراه با چند محصل دیگر ایرانی در انگلستان، تصمیم می گیرد با پژوهشی گسترده به تصویری روشن تر از این ایرانیان در آن سال ها دست یابد و آن را در اختیار خواننده قرار دهد. نایل گرین در مقدمه کتابش می نویسد: وقتی به خاطرات روزانه فارسی یک دانشجوی مسلمان در لندن دویست سال پیش برخوردم، چنان بود که انگار یک ماشین زمان پیدا کرده ام ساخته شده از جوهر و کاغذ که دو دوره ما را به هم ربط می داد. این خاطرات که نسخه فارسی اش چاپ شده ولی هیچ گاه به انگلیسی ترجمه نشده، شبیه کلیدی بود به روان شناسی جغرافیایی شهر از نگاه یک مسلمان گمنام، یک تور پیاده به نقطه های پیوندخورده به اسلام.

نایل گرین تصویری را که در اثر حضور اسلام گرایی افراطی در قلب اروپا در رسانه ها شکل گرفته، ناقص می داند و از زندگی آرام میلیون ها شهروند خوب مسلمان در سراسر اروپا سخن می گوید. او می نویسد که من می خواهم آن سوی دیگرِ این حکایت را روایت کنم- حکایت همراهی هرروزه و وابستگی های شخصی - که در خاطرات آن محصل مسلمانِ فراموش شده یافتم. عشق غریبه ها کتابی در خصوص امور انتزاعی نظیر اسلام و دموکراسی یا شریعت و حقوق شهروندی نیست. کتابی است درباره آدم های واقعی، که با یکدیگر زندگی می کردند- شانه به شانه هم، حتی دوست و کنارآمده با هم.

نایل گرین در بخش دیگری از مقدمه اش درباره انگیزه نوشتن این کتاب می نویسد: می خواهم نشان بدهم که مسلمانان تا حد بسیار زیادی، خود، بخشی از گذشته اروپا هستند و دست کم برخی از آنها، مشتاق به دانش، خرد و مدارایی بوده اند که بی تردید بخش بزرگ ترِ تمدن مدرن اروپاست، و حتی در آن سهم دوسویه ای هم ایفا کرده اند. اینکه امروز مسلمانان تا چه حد می خواهند در این تمدن همچنان سهم ایفا کنند، از ابعاد حکایتی است که در اینجا نقل خواهد شد، فراتر خواهد رفت. ولی نکته در این است که چون پیشتر این کار را کرده اند، باز هم می توانند.

با اینکه میرزا صالح، بریتانیا را سرزمین آزادی می خواند اما کاستی و عقب افتادگی آن را هم دیده است تا جایی که طبق گزارش هایی که این دانشجویان به وطن می فرستند، عباس میرزا تصمیم می گیرد در روزنامه های انگلیسی آگهی کند تا مردم به جای آمریکا به ایران بیایند. این مسئله نشان می دهد که نگاه این افراد تنها معطوف به زرق وبرق ها و با شیفتگی کورکورانه نبوده بلکه با واقعیت های جامعه بریتانیای قرن نوزدهم روبرو شده اند و دید صرفاً توریستی نداشته اند. در این باره توضیح دهید.

برخلاف بیشترِ سفرنامه های قبل و پس از او، میرزاصالح در سفرنامه اش، نه خود را باخته، نه دست پایین گرفته و نه به تحقیر و تمسخر سرزمین و فرهنگ بیگانه پرداخته است. او را باید صاحب جایگاهی ناصرخسروگونه دانست که گنجینه گران بهایی در فرهنگ سفرنامه نویسی به فارسی از خود به جاگذاشته است.

روبروه خودتان با این اثر چگونه بود و آیا این اثر توانسته نور روشنگری را بر تمدن ایرانی-اسلامی و غربی بتاباند؟

برخلاف بسکمک از روایت ها از رابطه میان اسلام و غرب، این کتاب روایتی است از همراهی و دوستی. با بهره گیری از خاطرات فارسی آن محصل مسلمان، و مستندات مرتبط با پنج همسفر و همراهش، عشق غریبه ها رشته روابط میان این ایرانیان و میزبانان انگلیسی شان را دنبال می کند. در ترجمه عشق غریبه ها انگیزه ام این بود تا به ارائه تصویری نزدیک و روشن از مناسبات اندک شناخته شده اروپا و به خصوص انگلستانی در سپیده دم انقلاب صنعتی، در آغاز توسعه امپراتوری، و در بحبوحه تجربه اجتماعیِ بزرگِ کثرت گرایی دینی با دنیای پهناور اسلام، و در نتیجه به درک بهتری از تاریخِ خاورمیانه و اروپا کمک کنم. انگیزه دیگرم از ترجمه این کتاب شبیه انگیزه خود نویسنده بوده است. اینکه کلیشه های کهنه پیشرفته بودن اروپاییان و دانش ستیزی مسلمانان در عصرهای گذشته را به چالش بکشم.

این نکته را هم لازم است اضافه کنم که عشق غریبه ها روایتی است غیرسیاسی از حضور چند ایرانی محصل در لندن در سال های آغاز قرن نوزدهم. تحلیل سیاسی و قضاوت در خصوص اثرگذاری این جوانان پس از بازگشت شان به ایران را باید در منابع دیگر جست. کتاب حاضر پا در این کفش نمی کند و به قول زنده یاد کریم امامی، مترجم در جایگاه تحلیل ننشسته است.

نایل گرین، استاد تاریخ دانشگاه لس آنجلس

شما تا به امروز بیشتر روی ادبیات داستانی متمرکز بوده اید. چه شد که به ناداستان رو آوردید؟

من پیش از این هم چند اثر غیرداستانی ترجمه کرده ام. علاوه بر مقالات و نوشته هایی که در مطبوعات منتشر شده، کتاب های به عبارت دیگر (جومپا لاهیری) که به آموزش زبان خارجی می پردازد، هیپی (پائولو کوئلیو) که کوئلیو از زبان کوئلیوست، و هم کتاب زندگی های خیلی خوب (متن سخنرانی جی کی رولینگ در جمع فارغ التحصیلان دانشگاه هاروارد) از ترجمه های من در خارج از حیطه ادبیات داستانی است.

بعد از عشق غریبه ها، آیا اثر تازه ای در دست ترجمه دارید؟

بله، رمان کلارا و خورشید نوشته کازوئو ایشی گورو را ترجمه کرده ام که به زودی از سوی نشر چشمه منتشر می شود. این دومین اثر از ایشی گوروست که ترجمه می کنم. اثر قبلی پیش از دریافت جایزه نوبل با نام غول مدفون در ایران منتشر شد.

کتاب عشق غریبه ها نوشته نایل گرین با ترجمه امیرمهدی حقیقت در 490 صفحه و با قیمت 155 هزار تومان از طریق نشر چشمه به چاپ رسیده است.

منبع: ایبنا - خبرگزاری کتاب ایران