4 راهکار مالیاتی برای کاهش شکاف طبقاتی در ایران

به گزارش دوست بلاگ، فاصله طبقاتی روزبه روز بیشتر می شود ولی دهک های پایین درآمدی مالیات بیشتری می دهند، دولت و مجلس باید قیف برعکس مالیات را فورا اصلاح کنند، ما تجربه دنیا را بررسی کردیم.

4 راهکار مالیاتی برای کاهش شکاف طبقاتی در ایران

براساس گزارشی که سازمان برنامه وبودجه در سال 1394 منتشر کرده، 37 درصد از ایرانیان زیرخط فقر بوده اند. این آمار در بررسی سال 1396 مرکز پژوهش های مجلس 16 درصد ذکر شده است. این دو آمار نشان می دهد نهادهای سیاستگذار و تصمیم ساز و تصمیم گیر کشور برای مقابله با مهم ترین معضلات اجتماعی- مالی چه مقدار با فقر اطلاعاتی روبرو هستند. اما در گزارش پیش رو به هیچ وجه قصد نداریم تعداد فقرا و نرخ فقر را بررسی کنیم. موضوع این گزارش به یکی از مهم ترین مسائل اجتماعی- مالی یعنی نابرابری و شکاف طبقاتی اختصاص دارد. اهمیت موضوع در این است که نابرابری و حس تبعیض و شکاف طبقاتی از آنجاکه به افراد حس مقایسه شدن و مقایسه کردن می دهد، می تواند خطرناک تر از فقر باشد. در این خصوص طبق پیمایشی که سال 1394 در یکی از مراکز دولتی اجرا شده، ایرانیان حساسیت بالای اجتماعی نسبت به موضوع نابرابری ثروت و درآمد در جامعه داشته اند و 76 درصد از مردم بر این باور بوده اند که فاصله طبقاتی نسبت به پنج سال گذشته افزایش یافته و تشدید نیز خواهد شد. پاسخگویان به سوالات این نظرسنجی ملی معتقد بوده اند که اولا بی عدالتی و سیاست دولت عامل این شکاف طبقاتی بوده و دولت ها نیز در رفع این نابرابری ناموفق بوده اند.

بررسی های آماری نیز موید همین امر است، چراکه شاخص ضریب جینی و نسبت هزینه دهک دهم (ثروتمندترین) به دهک اول (فقیرترین) که ازجمله شاخص های سنجش توزیع درآمد هستند، نشان می دهد ایران در ضریب جینی از 87 کشور شرایط بدتری دارد و نسبت هزینه دهک دهم (ثروتمندترین) به دهک اول (فقیرترین) درحالی در ایران نزدیک به 14 برابر است که این شاخص در کشورهای توسعه یافته حدود 6 تا 7 برابر است. نتایج بررسی ها نشان می دهد دولت ها در ایران از آنجاکه موضوع شکاف طبقاتی را جدی نگرفته اند و پیامدهای نامطلوب آن موردتوجه آنها نبوده است، همه تلاش هایی که درقالب کمک ها و حمایت های اجتماعی برای فقرزدایی و کاهش شکاف طبقاتی تا به امروز صورت گرفته، خنثی و عقیم مانده است. از این رو، در گزارش حاضر تاکید شده که راه صحیح و پایدار کاهش نابرابری، تشخیص اطلاعات درآمدی خانوارها از منابع مستقل، اخذ مالیات با نرخ تصاعدی از درآمد ثروتمندان و بازتوزیع مالیات اخذشده متناسب با درآمد افراد در جامعه است.

شکاف طبقاتی در ایران از 87 کشور بدتر است

در سال 1394 طرحی با عنوان موج سوم طرح ملی سنجش ارزش ها و نگرش های ایرانیان توسط دفتر طرح های ملی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و با همکاری مرکز ملی رصد اجتماعی وزارت کشور انجام شد. نتایج این پیمایش که در سال 1395 منتشر شد، نشان می داد ایرانیان حساسیت بالای اجتماعی نسبت به موضوع نابرابری ثروت و درآمد در جامعه دارند. طبق نتایج این پیمایش ملی، 76 درصد از مردم ایران بر این باور بوده اند که فاصله طبقاتی نسبت به پنج سال گذشته افزایش یافته و همین درصد معتقدند در آینده فاصله طبقاتی تشدید خواهد شد. مهم ترین عامل فقر از دید مردم، بی عدالتی و سیاست دولت (54 درصد) است و اکثریت مردم (57 درصد) معتقدند دولت ها در ایران در رفع نابرابری ناموفق بوده اند.

برای بحث درمورد این گزاره ها لازم است به دو مساله توجه کنیم. موضوع اول، وظایف دولت است که در این پیمایش هم به خوبی به آن اشاره شده است؛ چراکه ازجمله وظایف دولت ها تخصیص منابع، تثبیت و توزیع عادلانه درآمد است. مساله دوم، شرایط تغییرات نابرابری است که در این پیمایش مردم معتقد بوده اند میزان نابرابری طی پنج سال قبل از انجام این پیمایش، افزایش یافته است. برای بحث در این مورد لازم است توضیح دهیم توزیع درآمد به توضیح چگونگی سهم افراد یک کشور از درآمد ملی می پردازد. به عبارتی، توزیع درآمد درجه نابرابری موجود بین درآمد افراد یک کشور را توصیف می کند. با تاکید بر این نکته که پدیده نابرابری درآمد نه تنها از دلایل عمده فقر است، بلکه یکی از عوامل مهارکننده رشد مالی نیز محسوب می شود. لازم به ذکر است برای سنجش شرایط توزیع درآمد یک جامعه، از شاخص آماری ضریب جینی استفاده می شود که عدد آن بین صفر (اشاره به برابری کامل در توزیع درآمدها) و یک (حاکی از نـابرابری کامل در توزیع درآمدها یا مخارج) است.

طبق آنچه در نمودار شماره یک آمده است، طی 15 سال اخیر تغییرات ضریب جینی به این صورت بوده که مقدار عددی آن از حدود 0.4248 در سال 1384 تا سال 1389به 0.4099 رسیده و پس از آن با اجرای طرح هدفمندسازی یارانه ها و پرداخت یارانه نقدی این شاخص تا سال 1392 به0.3650 تقلیل پیدا کرده که بهترین مقدار عددی شاخص طی 6 دهه اخیر بوده است. اما این شرایط با کاهش ضریب اصابت هدفمندی یارانه ها افزایش هزینه های خانوار به واسطه تورم های بالا و همچنین بی توجهی دولت به انجام اصلاحات اساسی در حوزه مالیات گیری و توزیع عادلانه درآمد، بازهم فرایند صعودی به خود گرفته و تا سال 1397 به 0.4093 و در سال 1398 نیز به 0.3992 رسیده است که هر دوی این اعداد حکایت از شکاف طبقاتی نسبتا بالا دارند.

اما درخصوص کاهش ناچیز ضریب جینی هم با توجه به اینکه دولت اقدام خاصی در این حوزه انجام نداده (یارانه معیشتی و نقدی از آنجایی که تقریبا به همه دهک ها پرداخت شده، نمی تواند امری مثبت تلقی شود)، یکی از ارزیابی های اولیه این است که بالاتر بودن تورم دهک های بالای درآمدی (ثروتمندان) در قیاس با تورم دهک های پایین درآمدی، دلیل این امر بوده است. برای بررسی جایگاه بین المللی ایران در این شاخص نیز از داده های بانک جهانی، صندوق بین المللی پول و سازمان همکاری و توسعه مالی (OECD) استفاده شده است. طبق این داده که مربوط به 152 کشور جهان است، در خاتمه سال 2019 کشورهای جمهوری چک، اسلوونی و جمهوری اسلواکی سه کشوری هستند که دارای کمترین مقدار عددی شاخص ضریب جینی بوده و توانسته اند با سیاست های مختلفی همچون سیاست کارآمد مالیاتی، مبارزه با فساد و رانت و دولت کارآمد، نابرابری درآمدی در کشورهای خود را به طور قابل توجهی کاهش داده و در برقراری عدالت اجتماعی بیشترین موفقیت را داشته باشد. در این رده بندی، ایران با شاخص ضریب جینی 0.3992 در رتبه 88 جهان قرار گرفته است. یعنی از لحاظ برابری و شکاف طبقاتی، 87 کشور شرایطی به مراتب بهتر نسبت به ایران دارند و 65 کشور نیز در ایجاد برابری، شرایط نامطلوب تری نسبت به کشورمان دارند. براساس این آمارها، کشورهای عمدتا آفریقایی همانند لسوتو، آفریقای جنوبی، هائیتی، بوتسوانا، نامیبیا، زامبیا، کومور، هنگ کنگ و گواتمالا در رتبه های اول تا دهم از لحاظ بیشترین نابرابری درآمدی قرار دارند.

فاصله فقیر و غنی در ایران 2 برابر فاصله فقیر و غنی اروپایی

درکنار ضریب جینی، یکی دیگر از شاخص های سنجش توزیع درآمد، نسبت هزینه دهک دهم (ثروتمندترین) به دهک اول (فقیرترین) است. هرچه میزان این نسبت بالا باشد نشان دهنده نابرابری بیشتر و هرچه مقدار آن کم باشد، نشان از نابرابری حداقلی است. بررسی این شاخص نیز نشان می دهد میانگین هزینه دهک دهم به اول در ایران طی 15 سال اخیر از 16 و 17 برابر تا سال 1389 و تا قبل از اجرای هدفمندی یارانه ها و اعطای یارانه نقدی به 14.7 برابر رسیده بوده است که این میزان با اجرای سیاست مذکور طی سال های 1390 تا 1392 تا عدد 10.6 برابر نیز تقلیل پیدا کرد، با این حال همانند آنچه درمورد ضریب جینی گفته شد، بازهم شاخص مذکور با کاهش ضریب اصابت یارانه ها، تورم های بالا و عدم اجرای اصلاحات مالی برای کاهش نابرابری ها بازهم طی سال های اخیر افزایش یافته و در سال های 1397 و 1398 نسبت میانگین هزینه دهک دهم به اول در ایران حدود 14 برابر بوده است. تفاوت 14 برابری هزینه های دهک های دهم (ثروتمندترین) و اول (کم درآمدترین) درحالی است که طبق بررسی ها این شاخص در دانمارک حدود 5.3 برابر، در نروژ حدود 6.1 برابر، در سوئد حدود 6.5 برابر، در هلند حدود 6.7 برابر، در فرانسه حدود 6.9 برابر و در آلمان نیز این میزان 6.8 برابر است. به عبارت دیگر، اگر میزان هزینه را تابعی از درآمد بدانیم که این طور نیز هست، فاصله درآمدی و هزینه ای خانوارهای غنی در ایران 2 برابر میانگین این شاخص در کشورهای اروپایی است.

4 راه چاره برای کاهش شکاف طبقاتی در ایران

همان طور که گفته شد، میزان نابرابری در ایران در مقایسه با کشورهای توسعه یافته و همچنین برخی کشورهای منطقه نیز در شرایط نامطلوبی قرار گرفته است، به طوری که در ایران در دولت های گذشته، برنامه ها و سیاست های مختلفی در راستای کاهش نابرابری اجرا شده که به دلیل طراحی نادرست، ناکام مانده اند. بررسی تجربه کشورهای یاد شده(سوئد، نروژ، دانمارک، هلند، فرانسه و آلمان) نشان می دهد مشکل اصلی این سیاست ها، به طور کلی، پوشش گسترده نظام حمایتی و عدم هدفمندی مناسب(ضریب اصابت به گروه های هدف) بوده است. بر این اساس طبق تجربیات کشورهای مذکور، کاهش پایدار نابرابری، مبتنی بر اخذ مالیات از ثروتمندان و پرداخت آن به مستمندان است. ایجاد چنین نظام بازتوزیع پایدار در کشور نیازمند انجام تغییرات در چهار محور اصلی است: 1 -تغییر پایه مالیات ستانی از بنگاه به خانوار 2 -افزایش اشراف اطلاعاتی سازمان مالیاتی نظیر دسترسی آنها به حساب های بانکی 3 -اخذ مالیات تصاعدی از ثروتمندان و 4-بازتوزیع مالیات اخذ شده به مستمندان به صورت مابه التفاوت درآمد آنها از خط فقر. در ادامه به طور مختصر هر کدام از اینها را توضیح می دهیم.

1- تغییر پایه مالیات ستانی از بنگاه به خانوار

بررسی ها نشان می دهد درحالی که مالیات شرکت ها سهم قابل توجهی از مالیات در ایران را شامل می شود، اما در تمام این کشورها سهم مالیات بر سود شرکت ها ناچیز است و بخش اصلی درآمد مالیاتی از درآمد خانوار یا مصرف(ارزش افزوده) اخذ می شود. این درحالی است که در ایران مالیات بر مشاغل و شرکت ها حدود 5 درصد از کل درآمد مالیاتی را شامل می شود. این موضوع موجب اختلال در تولید بهینه بنگاه ها شده و همچنین کاهش تولید ناشی از مالیات، باعث کاهش دستمزد کارگران بنگاه و از این طریق افزایش نابرابری شده است. در مجموع می توان گفت مالیات ستانی از بنگاه بیشتر از منظر شفافیت اطلاعات و سیاستگذاری مالی، صنعتی اهمیت دارد، نه از نظر کسب درآمد. به همین دلیل در کشورهای توسعه یافته اگرچه مالیات از بنگاه اخذ می شود، اما نرخ آن به مراتب کمتر از نرخ مربوط به خانوار است و سهم آن نیز در کل درآمد مالیاتی پایین است.

2- اشراف اطلاعاتی بر حساب های بانکی

طبق بررسی های مرکز پژوهش های مجلس، بانک های کشور سالانه بیش از 200 هزار میلیارد تومان سود به سپرده گذاران بانکی پرداخت می کنند. نکته قابل تامل اینکه، 85 درصد از این سودها عاید 2.5 درصد از سپرده گذاران می شود. البته این موضوع فقط در مورد حساب های سپرده گذاری است و پول های بادآورده ای که برخی ها از فعالیت در بازارهای غیرمولد و همچنین فعالیت در بازار سهام به دست می آورند را شامل نمی شود. با این حال تقریبا تا به امروز هیچ نظارت و اشراف اطلاعاتی روی این حساب ها وجود نداشته و حتی دولت بدون درنظر دریافت اصول مربوط به ضریب اصابت کمک ها و حمایت های اجتماعی، یارانه نقدی، یارانه معیشتی، تسهیلات کرونایی و... را به طور یکسان به همه خانوارهای ایرانی پرداخت کرده و می کند. این درحالی است که تجربه کشورهای مذکور نشان می دهد در این کشورها به جای توجه به اطلاعات خوداظهاری، از اظهارات شخص سوم(نظیر حساب های بانکی و نظام مالی، اطلاعات کارفرما و شرکای تجاری و معاملات) کمک گرفته می شود و دولت این حساب ها را به نظام مالیاتی پیوند زده و جریان های مالی را در جامعه کنترل می کند. این امر موجب شده دولت با اطلاعاتی که در دست دارد بتواند سیستم مالیاتی عادلانه ای را طراحی و اجرا کند که اولا ثروتمندان مالیات بیشتری بپردازند و ثانیا کمک های اجتماعی و یارانه های حمایتی نه به طور یکسان(همانند آنچه در ایران پرداخت می شود) بلکه طبق الگوی خط فقر و مطابق با درآمدها و هزینه های خانوار پرداخت می شود و نکته سوم اینکه فرار مالیاتی به حداقل برسد.

در همین زمینه در ایران عدم اشراف اطلاعاتی بر حساب های بانکی و به عبارتی عدم توجه به اظهار شخص ثالث و اتکای صرف بر خوداظهاری باعث افزایش فرصت فرار مالیاتی در کشور شده، به طوری که میزان فرار مالیاتی در کشورمان حدود 100 هزار میلیارد تومان برآورد می شود. در اثبات این رقم شگفت انگیز همین مقدار کافی است، درحالی در کشورهای توسعه یافته سهم مالیات از تولید ناخالص ملی به بیش از 30 تا 40درصد رسیده که این میزان چندین دهه است در ایران بین 4 تا 7 درصد در نوسان بوده است. نمودار شماره 3 درصد افراد مالیات پرداز را به تفکیک گروه شغلی و دهک ها در ایران نمایش می دهد براساس این نمودار، به جز شاغلان حقوق بگیر بخش عمومی، فرار مالیاتی در بقیه گروه ها به شدت زیاد است و این موضوع در تمام دهک های درآمدی صادق است. دلیل اصلی این موضوع در ایران، همان طور که گفته شد، مغفول ماندن استفاده دولت(در اینجا سازمان امور مالیاتی) از اظهار شخص سوم بوده است.

3- اخذ مالیات تصاعدی از ثروتمندان

یکی دیگر از ویژگی های سیستم توزیع درآمد در کشورهای توسعه یافته، طراحی و ایجاد یک نظام بازتوزیع مناسب بر مبنای تصاعدی بودن نرخ مالیات است، به طوری که در اغلب کشورهای توسعه یافته متناسب با افزایش درآمد نرخ حاشیه ای مالیات نیز افزایش می یابد. در همین زمینه بررسی ها نشان می دهد نرخ حاشیه ای مالیات برای درآمدهای بسیار بالا در کشورهای اروپایی تا بیش از 5 درصد افزایش می یابد، در آمریکا این میزان تا 30 درصد است.

با این حال طبق نمودار شماره 4 در ایران این نرخ بسیار پایین تر است و توزیع نرخ مالیات پرداخت شده تقریبا برای تمامی دهک ها یکنواخت بوده و در تمامی آنها نرخ پرداختی موثر در گروه مشاغل آزاد پایین تر از گروه حقوق بگیر است. همان طور که در نمودار شماره 4 دیده می شود، نرخ پرداختی موثر در گروه ها و دهک های مختلف تقریبا یکسان است. همچنین به جز گروه حقوق بگیر بخش عمومی و خصوصی رسمی(دارای بیمه)، در سایر گروه ها این نرخ بسیار پایین است.

در تعاریف آمده است نرخ موثر مالیاتی نسبتی است که صورت کسر آن وجه نقد پرداخت شده برای مالیات ها در طول دوره های مشخص و مخرج آن سود قبل از مالیات برای همان دوره است. نرخ موثر مالیاتی پایین به عنوان معکمک برای اجتناب مالیاتی(فرار مالیاتی و...) درنظر گرفته شده است، چراکه با ثابت نگه داشتن درآمد، شرکت ها یا افرادی که اجتناب از مالیات بیشتری دارند وجه نقد کمتری را برای مالیات، نسبت به شرکت ها یا افرادی که اجتناب از مالیات کمتری دارند، پرداخت خواهند کرد.

از این رو، پایین بودن و ثابت بودن نرخ موثر مالیاتی دهک های مختلف درآمدی در ایران(حتی در مقایسه با کشور آمریکا که به جامعه ای با بی عدالتی شکاف طبقاتی مشهور است)، نشان می دهد به واسطه نبود ساختارهای کارآمد مالیاتی عملا ثروتمندان معاف از مالیات هستند. علاوه بر تجربه کشورهای اروپایی و حوزه اسکاندیناوی، تجربه کشور ترکیه نیز در این خصوص بسیار قابل تامل است؛ به طوری که طبق اطلاعات جدول شماره یک؛ محاسبات پژوهشی یکی از مراکز مطالعاتی این کشور نشان می دهد سهم دهک های مختلف از کل مالیات پرداخت شده توسط خانوارهای ترکیه ای طی سال های 2002 تا 2013 به این ترتیب بوده که به طور میانگین بیش از 25 درصد کل مالیات پرداخت شده توسط خانوارهای این کشور(شامل مالیات بر ارزش افزوده، مالیات حقوق و دستمزد، مالیات بر درآمد، مالیات بر نقل و انتقال ملک، سهام و...) را دهک دهم(ثروتمندترین)، 15.3 درصد آن را دهک نهم، 12.6 درصد آن را دهک هشتم، 10 درصد را دهک هفتم، 9.1 درصد را دهک ششم، 7.6 درصد را دهک پنجم؛ 6.5 درصد را دهک چهارم، 5.6 درصد را دهک سوم، 4.7 درصد را دهک دوم و 3.2 درصد را دهک اول پرداخت کرده اند.

4- پرداختی به صورت مابه التفاوت خط فقر

چهارمین ویژگی یک نظام بازتوزیع کارا و پایدار، پرداختی به مستمندان براساس مابه التفاوت درآمد آنها و حداقل درآمد مشخص شده است و نه یک مستمری ثابت. در این سازوکار که درتمامی کشورهای پیشرفته انجام می شود، هرخانوار در انتهای هرسال یک اظهارنامه مالیاتی با ذکر تمامی درآمدهای خود تکمیل می کند و سازمان مالیاتی اعتبار اطلاعات گزارش شده را با توجه به اظهارات شخص سوم کنترل می کند. پس از نهایی شدن تشخیص و راستی آزمایی درآمد ممکن است آن خانوار مشمول پرداخت مالیات، معافیت یا دریافت مابه التفاوت درآمد خود و خط فقر مشخص شده شود. درصورتی که درسال های آینده سازمان مالیاتی کم اظهاری خانوار را تشخیص دهد، سرپرست خانوار مجبور خواهد شد که مبلغ مابه التفاوت دریافت شده را به همراه جریمه عودت کند. در حال حاضر، تقریبا تمامی نظام های حمایتی کشور بر مبنای پرداخت مستمری است نه مابه التفاوت درآمد، این نظام حمایتی شامل کمک های بهزیستی، کمیته امداد، یارانه های نقدی و معیشتی و... است که متاسفانه همه زحمات را به جهت اینکه ضریب اصابت دقیقی ندارند، خنثی و عقیم ساخته است. در این خصوص مطالعات نشان می دهد براساس مطالعه ای که در موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه ریزی (زیرنظر ریاست جمهوری) اجرا شده است، نشان می دهد اگر این کمک ها به صورت هدفمند پرداخت شود، می توان شکاف طبقاتی را به صورت جدی کاهش داد. برای مثال فرض کنیم دولت برای حمایت از قشر ناتوان و ازکارافتاده مشخص سطح حداقلی برای درآمد افراد مشخص می کند و خود نیز توان و منابع مالی حمایت بیشتر از این گروه ها را ندارد و مانند کشورهای توسعه یافته با سیستم مالیاتی جامع تصمیم می گیرد این منابع را از طریق مالیات بر ثروتمندان انجام دهد. در این صورت، اگر دولت 5 درصد از درآمد سرانه بالای 5 میلیون تومان ثروتمندان را از آنان مالیات بگیرد و درآمد حاصله را به دهک های پایین اختصاص دهد نسبت دهک دهم به اول از حدود 14 برابر به 8.7برابر کاهش پیدا خواهد کرد. همچنین اگر در برآورد حداقلی 3 درصد درآمد بالای 5 میلیون تومان را مشمول مالیات کند، بازهم این نابرابری از 14 به 10 برابر کاهش پیدا می کند.

منبع : فرهیختگان

بازگشت به صفحه رسانه ها

منبع: خبرگزاری تسنیم
انتشار: 23 شهریور 1399 بروزرسانی: 6 مهر 1399 گردآورنده: dostblog.ir شناسه مطلب: 6078

به "4 راهکار مالیاتی برای کاهش شکاف طبقاتی در ایران" امتیاز دهید

امتیاز دهید:

دیدگاه های مرتبط با "4 راهکار مالیاتی برای کاهش شکاف طبقاتی در ایران"

* نظرتان را در مورد این مقاله با ما درمیان بگذارید